Preporuke za olakšavanje implementacije Otvorene nauke u zemljama Zapadnog Balkana

Na osnovu preporuka Uneska o otvorenoj nauci (UNESCO recommendations on open science), politike otvorene nauke EU (the EU’s open science policy), Izvještaja o postojećoj praksi otvorene nauke u zemljama Zapadnog Balkana (Report on the existing open science practice in the Western Balkan countries) i razmijenjenih iskustava na okruglom stolu održanom na Danima otvorene nauke u Beogradu, 3. novembra 2022.godine, osmišljene su preporuke za olakšavanje implementacije Otvorene nauke (Open Science – OS) u zemljama Zapadnog Balkana (Western Balkan Countries – WBC).

OS, kao inicijativa EU, je nastala prije nekoliko decenija kao pokret za transformaciju naučne prakse kako bi se prilagodila promjenama i izazovima digitalne ere i povećala uticaj na društvene tokove. Veći i otvoren pristup istraživačkim procesima i rezultatima poboljšava efikasnost naučnih sistema i smanjuje troškove tokom prikupljanja, kreiranja i ponovnog korišćenja istraživačkih podataka. Takođe, povećanje društvenog uticaja nauke umnožava mogućnosti za lokalno, nacionalno, regionalno i globalno učešće u istraživačkom procesu, što omogućava širu cirkulaciju naučnih otkrića. Stoga je izuzetno važno da WBC ravnopravno učestvuju u globalnim naučnim transformacijama i stvaraju osnovu za budući razvoj naučnog potencijala.

Preporuke

       Politike i infrastruktura

1. WBC generalno imaju razvijenu politiku OS, osim Albanije i Bosne i Hercegovine. Preporučuje se da Albanija i Bosna i Hercegovina usvoje nacionalne politike otvorene nauke kako bi se pridružile drugim zemljama Zapadnog Balkana u njihovim naporima da otvorenu nauku učine novom istraživačkom praksom.
2. Postojeće politike u Srbiji, Crnoj Gori i Severnoj Makedoniji deklarativno regulišu OS, uvažavajući njen značaj, bez akcionog plana za održavanje infrastrukture. Stoga istraživačima nisu dostupni resursi za implementaciju OS. Politike moraju da specifikuju načine na koje će se obezbijediti infrastruktura za otvorenu nauku.
3. Reproducibilnost nauke je postala temeljni kamen spoticanja povjerenja u nauku. Studije replikacije su neophodne u svim oblastima nauke kako bi se osiguralo povjerenje u naučne rezultate. Preporučuje se da politike naučnih časopisa uključe studije replikacije u svoj cilj i djelokrug.
   

    

   Finansiranje

   1. Objavljivanje u časopisima sa otvorenim pristupom (Gold Open Access) obično košta 1.000 do 3.000 USD. Istraživači nemaju dovoljno sredstava da plate procesiranje i publikovanje naučnih radova u časopisima sa potpuno otvorenim prisutpom (Gold Open Access) i obično deponuju rezultate naučnog rada u institucionalne repozitorijume (tzv. Green Open Access). Istraživačke institucije se snažno podstiču da razviju institucionalne repozitorijume kako bi pomogli istraživačima da ispune zahtjeve otvorenog pristupa definisane nacionalnim politikama.

   Obrazovanje

   1. Otvorena nauka podrazumijeva mnoge nove istraživačke prakse i principe, kao što su FAIR (Findable – lako pronaći, Accessible – lako pristupiti, Interoperable – lako razmjeniti, Reusable – ponovo upotrijebiti) principe podataka, Plan upravljanja podacima, otvoreni kod, otvoreni softver, građansku nauku, itd. Trenutno su istraživači informisani o ovim veštinama isključivo učešćem u EU projektima, u sklopu planiranih edukativnih aktivnosti. Dio edukativnog materijala je objavljen u Srbiji (Otvorena nauka: praksa i perpektive; Vodič za građansku nauku), ali je neophodno da mladi istraživači imaju neograničen pristup edukaciji o transformativnim trendovima u nauci. Preporučuje se uvođenje ovih novih istraživačkih praksi u nastavne planove i programe.
   2. Donosioci odluka u svim zemljama Zapadnog Balkana mogu poboljšati ove procese uvođenjem dodatnih kriterijuma za akreditaciju studijskih programa iz empirijskih nauka. Preporučuje se da kriterijumi koji uključuju OS postanu dio akreditacije studijskih programa.

   Metrika sledeće generacije

   1. Oslanjanje na isključivo kvantitativne kriterijume prilikom naučnog vrednovanja doprinosi većem broju naučnih radova. Međutim, broj naučnih radova nije osnova za ocjenjivanje naučnog uticaja. Preporučuje se izmjena kriterijuma za ocjenjivanje naučnog rada, koji treba da se oslanjaju na DORA deklaraciju o procjeni istraživanja (DORA – Declaration On Research Assessment), Lajdenski manifest za istraživačke metrike (Leiden manifesto for research metrics) i EU metrike sljedeće generacije: Odgovorna metrika i evaluacija za otvorenu nauku (EU Next-generation metrics: Responsible metrics and evaluation for open science).

   WBC-RRI.NET team

   

   

    

   Ovaj projekat je finansiran iz programa Evropske unije za istraživanje i inovacije Horizont 2020 na osnovu Ugovora o projektu br. 101006279